اواسط مهر ماه امسال بود که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلّح به مناسبت هفته‌ ناجا از تحویل 12 فروند پهپاد ارتقاء یافته‌ «مهاجر و صادق»، 6 فروند بالگرد و تعدادی از تجهیزات انتظامی و ارتباطی پیشرفته‌ شهری و مرزبانی به نیروی انتظامی خبر داد. وزارت دفاع به عنوان پشتیبان نیروهای مسلح کشور همواره در تلاش است تا تجهیزات و ادوات نظامی مدرن و پیشرفته با دانش بومی متخصّصان داخلی را در اختیار این نیروها قرار دهد که پهپادها نمونه ای از همین دستاوردهای جمهوری اسلامی محسوب می شود.

پهپادها امروزه جایگاه مهمی در مجموعه قدرت نظامی کشورهای مختلف دنیا دارند. این پرنده های کوچک با تکیه بر توان اجرای عملیات در شب و روز در مناطق دور و نزدیک بر ضد اهداف ساکن و متحرک و در تمام شرایط آب و هوایی، امکان پروازهای هدایت شونده از دور و یا تمام خودکار، دستاوردهای نظامی بسیار مهمی را در درگیری‌های نظامی سال های اخیر بدست آورده اند.

هواپیماهای بدون سرنشین به دلیل عدم نیاز به پایگاه های بزرگ و ثابت برای فرود و پرواز، بکار گیری راحت، سادگی تعمیر و نگهداری آسان، نداشتن تلفات انسانی در صورت هدف قرار گرفتن، امکان استفاده از فناوری پیشرفته در ساخت و مزایای دیگر نظر مشتریان نظامی و غیرنظامی  را به خود جلب کرده است.

صنعت پهپادی امروز به عنوان یکی از عرصه های رقابت در حوزه دانش و فنّاوری به ویژه در زمینه‌ی نظامی شناخته می شود. سابقه «پرنده های هدایت پذیر از دور» در جهان به بیش از یک قرن می رسد، امّا به طور کلّی پهپادهای امروزی در برابر نوع ابتدایی آن قابل قیاس نیست. ایران هم در عرصه صنعت پهپادی پیش از سال 1357 برنامه‌هایی برای ساخت این هواپیماهای بی‌سرنشین در نظر داشت، اما از حدود سال 1360 و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی که کشور با محاصره نظامی و اقتصادی روبرو بود، رشد و توسعه‌ی فزاینده ای در این صنعت مشاهده شد. جمهوری اسلامی در آن سال ها طرّاحی این پرنده‌ها را در دستور کار قرار داد و سال 1364 با تأسیس سازمانی ویژه‌ صنایع هوایی، نخستین نسل پهپادی‌اش به نام «مهاجر» را تولید کرد.

مهاجر در جنگ تحمیلی

خبرگزاری‌های غربی مانند «واشنگتن پست» در چند دهه‌ گذشته، گزارش‌هایی از ارتباط دولت عراق با سازمان جاسوسی آمریکا نوشتند که ارتش بعث با اطّلاعات دریافتی از آمریکا به بمباران مناطق و رزمندگان ایران می‌پرداخت. برای مقابله با این مسئله، «مهاجر1» توسط رزمندگان ایرانی تولید شد. مهاجر با پرواز از روی سکّوهای پرتاب قایق‌های تندرو، بر فراز هور العظیم و مناطق جنگی پرواز می کرد و با شناسایی مواضع دشمن، یاری‌گر نیروهای نظامی ایران شد؛ به گونه‌ای که کارشناسان  این پرنده را از علّت‌های موفّقیّت در عملیات‌های «والفجر8» و «کربلای5» می‌دانند.

در آن زمان به کارگیری پهپاد شناسایی مورد توجه قرار گرفت و با بهره گیری از هواپیمای بدون سرنشین و تجهیز کردن آن عکس های مفیدی از عمق سه کیلومتری مواضع دشمن تهیه شد و مورد بهره برداری قرار گرفت و با اجرای این مأموریت دستور تشکیل یگان تیپ رعد صادر شد. این یگان در مدت کوتاهی مأموریت های متعددی جهت شناسایی و عکسبرداری انجام داد که از نظر اطلاعات نظامی مورد توجه قرار گرفت.

تعداد مأموریت های اجرا شده توسط پهپادها در دفاع مقدس حدود 630 مورد و وسعت منطقه شناسایی شده بالغ بر 18هزار و 500 کیلومتر مربع با 54هزار قطعه عکس تا زمان پذیرش قطعنامه 598 اعلام شده است. در واقع با توجه به سرعت بکار گیری این پرنده و امکان بازیافت در منطقه نزدیک به خط مقدم و آماده سازی سریع عکس ها و رسیدن به دست فرماندهان برای تصمیم گیری فوری بسیاری از عملیات های شناسایی در عمق کم به پهپادها سپرده شد و دست هواپیماهای شناسایی سرنشین دار برای مأموریت های عمقی بازتر گردید.

پس از تولید پرنده‌های «مهاجر1» و «تلاش»، نمونه‌ ارتقا یافته اوّلین مهاجر به نام «مهاجر2» با بُرد 50 کیلومتر به پرواز درآمد. سامانه‌ کنترل و هدایت الکترونیکی نیمه‌خودکار مهاجر دوم، موجب پیشرفت و به کارگیری آن در عملیات شناسایی و مراقبت‌های هوایی شد. نمایشگاه بین‌المللی هوایی در سال 2014 میلادی از «مهاجر2 نوین» رونمایی کرد. از ویژگی‌های مهاجر نوین، سه برابر شدن بُرد پروازی نسبت به مهاجر2 و نصب دوربین‌های جلونگر و تجسّسی در زیر دماغه‌اش بود.

مهاجر3، با تغییرهایی در طرّاحی بدنه، بال، غیر از بال فوقانی و جایگزینی بالشتک به جای ارّابه‌ فرود، همراه بود. «دُرنا» با توانایی پرواز مداوم 2 تا 3 ساعته، سرعتش به 180 کیلومتر بر ساعت می‌رسد. درنای مهاجر در بعضی امکانات، قابل سفارش است؛ به گونه‌ای که خریدار می‌تواند سفارش پرتابگری به نام JATO را بدهد تا با طول ریل صفر پرتاب شود.

چهارمین نسل از پهپاد مهاجر مورد توجّه نیروهای مسلّح کشور قرار گرفت و تحویل یگان‌های سپاه پاسداران و ارتش شد. متخصّصان صنایع هوایی با بررسی نمونه‌های پیشین و ایجاد تغییر در ساختار بال و بدنه‌ مهاجر3، چهارمین مهاجر را تولید کردند. پهپاد «مهاجر4» در شعاع 150 کیلومتری هدف‌ها را شناسایی می‌کند و توانایی اجرای مأموریت در آب و هوای گوناگون را دارد. بیشینه‌ سرعت این پهپاد نیز مشابه مهاجر سه، 180 کیلومتر بر ساعت است و می‌تواند حدّاقل از 3 تا حدّاکثر 7 ساعت پرواز کند. بدون در نظر گرفتن قابلیت عکس‌برداری و فیلم‌برداری در حال پرواز، این پرنده مأموریت فرستادن اطّلاعات پروازی و تصویر زنده از موقعیّت را به نحو مطلوبی اجرا می‌کند.

سطح مقطع راداری کمتر و کاهش سطح جلوی هواپیما از دیگر ویژگی‌های مهاجر4 است. موادّ مرکّب به کار برده شده در بدنه موجب شده وزن آن هم کمتر شود و به راحتی قابل ردیابی نباشد. طول مهاجر چهارم، 64/3 متر و دهانه‌ بال‌هایش 30/5 متر است؛ در حالی‌که بررسی‌ها از کاهش 70 سانتی‌متری بدنه و 150 سانتی‌متری بال‌ها می‌دهد نسبت به مهاجر دوم دارد.

مهاجر چهارم بر خلاف مهاجر‌های 2 و 3، دارای بال‌هایی است که پایینش نصب شده و اجازه می‌دهد با تندی کم‌تری به پرواز در‌آید و به زمان حضورش در آسمان افزوده شود. کارشناسان صنعت دفاعی با طرّاحی ذوزنقه‌ای نوک بال‌ها، سطح بال‌های این هواپیما را افزایش دادند. کاهش مصرف سوخت و افزایش بُرد پروازی مهاجر4، حاصل بالچه‌های نوک بال است که نیروی پایستار القایی را کم‌تر می‌کند.

مهاجران نوین، از هُدهُد تا شاهین و صادق

ویژگی‌های آیرودینامیکی نمونه‌های نوین مهاجر چهار با طرّاحی متفاوت دماغه بهبود یافته‌ است. بالچه‌های یاد شده در بخش پیشین، از نوک بال برداشته‌ شد و در اتّصال دُم به بال تغییر ایجاد شده است. نمونه‌های پیشرفته‌ مهاجر4، «شاهین، هدهد A/۱۰۰ و صادق» را نامیدند. هدهد A/۱۰۰ با طول 74/3 متری بدنه و دهانه بال 33/5 متری‌اش در مأموریت‌های شناسایی نیروهای نظامی جمهوری اسلامی به پرواز در می‌آید. هدهد مأموریت نظارت هوایی بر ناوهای هواپیمابر آمریکا را در خلیج فارس داشت که از سابقه‌های مهمّ اجرایی این پهپاد است. وابسته نبودن به باند پرواز، توانایی فرود اضطراری با چتر و بهبود سامانه‌های اویونیکی(تجهیزات الکترونیکی هواپیما¬ها و...) نقش بازدارنده‌ی مهاجر را نشان می‌دهد که توان فعّالیت در شعاع عملیاتی ناجا دارد.

اسفند سال ۱۳۹۵ امیر دریادار سیّد محمود موسوی، معاون وقت عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حاشیه رزمایش دریایی ولایت از به کارگیری ششمین پهپاد مهاجر خبر داد. سال بعد در ۲۶ فروردین ماه، وزارت دفاع «مهاجر ۶» را با حضور رئیس جمهور، در نمایشگاه دستاوردهای این نهاد، معرّفی کرد، همچنین مهاجر ششم در نمایشگاه هوایی ماکس روسیه نیز رونمایی شد.

پهپاد «مهاجر ۶» مانند بیشتر نمونه های پیشین مهاجر قادر به اجرای فعّالیّتهای رزمی و تاکتیکی است و از گشتزنی و پایشهای زیست محیطی به عنوان مأموریت های این پرنده نام برده می شود. طول این مهاجر با افزایش ۳۷ سانتی متری نسبت به نسل چهارم به ۶۷/۵ متر و بیشینه سرعت پروازش به ۲۰۰ کیلومتر بر ساعت رسیده است. ششمین مهاجر توانایی پرواز در ارتفاع ۱۸۰۰۰ پا -۴/۵۴۸۶ متر- را دارد و در شعاع ۲۰۰ کیلومتری و حدّاکثر تا ۱۲ ساعت به حرکتش در آسمان ادامه می دهد.

بال مهاجر ششم مانند نسل های دوم و سوم، بالای بدنه نصب شده و دُم های آن  که دم های دوگانه نامیده می شود به بال متّصل است. بدنه مهاجر ۶ از جنس کامپوزیت است و کار رادارها در یافتن این پرنده به مشکل بر می خورد. هم چنین کارشناسان بدنه مهاجر ۶ را مشابه پهپاد «فالکوی ایتالیا» می دانند؛ اگر چه بدنه  پهپاد ایرانی کشیده تر است.

سامانه خودکار ناوبری و پرواز از ویژگی های پهپاد مهاجر ۶ است و یک دوربین جلونگر درون دماغه و قسمت زیرین آن به سامانه های «لیزری، الکترواپتیکی و مادون قرمز EOAS ۱۸ A.» مجهّز شده که هر لحظه محیط مأموریت را به دقّت بررسی می کند. «سیستم مقابله با جنگ های الکترونیک و شنود الکترونیکی مهاجر با نام های E.S.M و Elinet، اخلالگر ارتباط رادیویی و شناسایی خودکار» عملکرد دشمن را در زمینه های الکترونیکی و ارتباطی بسیار تهدید می کند.

پهپادها برای اجرای مأموریت های رزمی به سلاح مجهّز می شوند، همان گونه که «صادق» با «موشک میثاق» در گروه پهپادهای رزمی قرار گرفت، «مهاجر ۶» هم با «بمب هوشمند قائم»، نیروهای نظامی را در حمله های «دور ایستا» یاری خواهد کرد.

صادق در ناجا به پرواز در می‌آید

«صادق» نام دسته‌ای از همان پهپادهایی است که نیروی انتظامی تحویل گرفت. با توجّه به دوربین جلونگر نصب شده روی دماغه، اگر وظیفه‌ شناسایی و حمل بار در نظر گرفته‌ نشود، نمونه‌ دیگر کاربرد غیرنظامی آن، «فتوگرامتری» برای تهیه نقشه های هوایی است. گزارش‌هایی که از تجهیزات تصویر‌برداری صادق رسیده، گویای وجود یکی از دو سامانه‌ی «ساعد4» یا «مشکات1» است. سامانه‌ یاد شده دو دوربین دارد که به دوربین بالانگر و پایین‌نگر تقسیم می‌شود. ساعد4 علاوه  بر عکسبرداری خودکار، می تواند کنترل شود و در هر ساعت از روز و شب، اطّلاعات را با دیده‌بانی طولانی مدّت و همزمان به مراکز فرماندهی بفرستد؛ در نتیجه  این پهپاد دارای قابلیت اشراف گسترده‌ اطّلاعاتی بر محیط عملیاتی است.

صادق پهپادی بود که مقام‌های نظامی آمریکا مدعی نزدیک شدنش به جنگنده اف-۱۸ این کشور در خلیج‌فارس شده‌اند. به گفته آمریکایی‌ها این مسئله باعث شد تا جنگنده آمریکا برای فرود روی ناو هواپیمابر نیمیتس مجبور به مانور اضطراری شود.  در بیانیه مرکز فرماندهی نیروی دریایی آمریکا   اعلام شد که جنگنده هورنت این کشور قصد فرود از ارتفاع چند هزار پایی را بر عرشه ناو داشته، اما حضور پهپاد باعث شد هواپیما برای فرود مجبور به مانور شود تا با پهپاد ایرانی، شصت متر افقی و سی متر عمودی فاصله بیندازد. در این بیانیه نوع پهپاد ایرانی  پهپاد ایرانی Qom-1 اعلام شده که در ایران به نام «صادق-1» شناخته می شود.

پرواز در ارتفاع 15هزار پایی -حدود چهار هزار و 600 متر- از سطح زمین، توانایی اجرای عملیات در فاصله‌ 200 کیلومتر از موقعیت پرتاب و شتاب 200 کیلومتر بر ساعت در کنار چند خصوصیت دیگر صادق، این پهپاد را کاملا مناسب  رزم قرار داده‌ است، خصوصیت‎هایی که کار دشمن را دشوار می‌کنند. سطح مقطع راداری کم‌تر، کاهش بُعد پهپاد، فراز و فرود خودکار و حسگر‌‎هایی که بر روی بدنه‌ آن نصب است مانع از آن می‌شود که پدافند دشمن آن را شناسایی و مورد هدف  قرار دهد.

اکنون پهپاد صادق با ارتقای ویژگی‌های خود از جمله  توانایی در حمل موشک میثاق،  به همراه پهپادهای  سریر و کرّار4، می‌تواند رقیبی جدّی در رزم هوایی باشد؛ البتّه باید توجّه داشت که به کارگیری این پهپاد در نیروی انتظامی، نقش‌هایی مانند شناسایی را در آن پر رنگ‌تر از نقش‌های نظامی و موشکی خواهد کرد. 

امروزه با پیشرفت تکنولوژی و همچنین پیدایش و افزایش گروه‌های تروریستی در جهان، نیروهای مسلح هر کشور نیاز به داشتن تجهیزات نوین و به‌روز در زمین، هوا و دریا دارند؛ از این رو شرکت‌های سازنده ادوات نظامی برای این کار تمام تلاش خود را به کار بسته‌اند، اما کار بسیار پیچیده است، چرا که یک اصل در میادین نبرد وجود دارد که آن هم بیشترین ضربه به دشمن با کمترین تلفات است که برای پیاده سازی این الگو پهپادها و موشک ها بهترین وسیله هستند.

امروز جمهوری اسلامی ایران نیز به سطحی از تکنولوژی و فناوری رسیده که به راحتی موشک، بمب، پهپاد و بسیاری از تجهیزات دیگر را می سازد. پهپادهای ابابیل، تلاش، مهاجر، باز، صاعقه، چابک، تیزپر، شاهین، سفره‌ماهی، کرار، طوفان، حماسه، سریر، یسیر، شاهد و فطرس تنها نمونه بسیار کوچکی از توانمندی‌های جمهوری اسلامی ایران در صنعت هوایی است.